![]() |
foto dokumentu Moises |
Hosi: Laura No Adrianu
Artigu ne’e foti husi Facebook: Moises da Costa Silva
Artigu ida-ne’e hakerek hosi joven nain-rua ne'ebé lakonsege asesu iha eskola universitariu (mahasiswa) tamba sira-nia familia laihá kbi'it ekonómia ka osan laihá, maibé liu-husi sira nain-rua ita ba hare'e klamar hosi papel universitariu-nian.
Iha universidade estudante presija hatene la’os fatin hodi promove deit mak grau akadémiku estatus sosiál alias apelidu - lisensiatura, maestradu no doutorado -, até ita lahatene ida-ne’ebé mak hatene duni no ida-ne’ebé mak bulak tambá valór. Universidade konduz estudante sai konservativismu ba iha realidade sosiedade ohin loron nian.
Tamba universidade la hanesan fatin hodi buka koñesimentu maibé nu’udar meius ida hodi kadeia estudante sira nia hanoin.
Karater foinsa’e pragmatismu, kreativu, komprende teknolojia. Bele dehan jerasaun ohin loron hakarak koko buat foun. Se karik ida-ne’e mak akontese nune’e duni ba imi-nia estudu sei nakonu ho esperiénsia oinoin. Maibé lafasil ba doutrina umanidade nian atu ita ultrapasa, la fasil atu estudante-universitariu sira hodi halo tuir no laihá dosente ida mak sei hanorin ba kona-ba doutrina ne’e.
Universitariu isola-an iha ambiente universidade nian. Estudante la preokupa buat ne’ebé akontese iha liur – realidade – edukasaun lakon nia substánsia tambá lakonsege konduz estudante-sira ba koñese saida mak akontese dadaun iha liur. Universidade haketak-an hosi realidade moris ema hotu nian. Orienta estudante nia metodu hanoin ba iha sektoriál (area estudu nian).
Karik turma sira resintu universitariu nian preokupa hodi hamosu perguntas, hamosu deskusaun ba realidade ha’u hanoin atu fila-fali ba universitariu. Tamba iha ne’ebá mak ahi resisténsia nian ne’ebé dudu mudansa ne’ebé satan-an hodi kria no dada naruk moru eskravu no opresaun nian. La’os existe espontanea maibé imi brani hodi fokit sai saida mak lia-los nian.
Pai mãe tauk liu kuandu imi lahanesan ne’e. Maibé molok imi tama iha fatin universidade nian la’os fatin furak ka jardim hodi rai deit idaeia radikál nian, iha fatin ne’e klaru kapaz no furak.
Ha’u hare’e fatin eskola nian nakonu ho fasilidade oinoin. Jardin iha universidade forma tuur fatin ho ai-funan furak-furak renda-renda haleu fatin ne’ebá. Iha fatin tama ba universidade asegura hosi sekuriti sira no mós dosente ne’ebé ho vestuariu ne’ebé waooo. Entre sira balu mai ho kareta foun, kualidade akadémiku ne’ebé ass. Fasilidade no fakuldade oinoin hein imi mak hili no eskola deit.
Ó bele tuir kompetisaun saida deit agora iha kampuz, kompetisaun deskursu, hakerek jornál parede, desportu no seluk tan. Habadak katak universidade laos mak nivel lisensiatura, maestradu no doutoradu i la’os mak atividade ne’ebé halo Ó sente haksolok ne’e. Maibé lolos nian mak bainhira fila O konsege esplika realidade moris ne’ebé inan-aman sira hasoru.
Tambá Universidade presija sai fatin ba komprensaun siéntifku nian hodi hamosu resisténsia eh transformasaun sosiál ida. Rezultadu hosi universitariu agora laos atu imi hamnasa ba malu iha resintu turma laran no liur nian.
Imi hahú hanoin no komesa hamosu perguntas. Eskola universidade la’os gratis. Komprende ka valór ka folin ba asesu universidade 100 dolar ba leten instituisaun públiku O sei selu 87 dolar satán instituisaun privadu. Até inan aman ejije halo remata lalais O-nia estudu ne’e tamba eskola la’os gratis. Sira dehan halo no la’o tuir saida mak dosente haruka la’o tuir regras mak iha.
Universidade hamosu balun valór boot balun ki’ik afinál laihá faktus ne’ebé bele duni hodi sustenta estudante ne’e.
Dehan deit: ema ne’ebé konsege eskola remata tamba nia eskola rutina. Se difisil dehan took sé mak konsege susesu iha doutrina umanidade nian hosi valór ne’ebé ass?
Kuandu O hatene joven universitariu sira ne’ebé iha 1975 ba kotuk aprende iha ema nia rai mai to’o iha 1998 universitariu Timoroan halo asaun pasifiku iha Indonezia. Ita lahatene durasaun sá tempu mak sira konsege remata sira-nia estudu iha universitariu. Iha tempu universitariu sira hamosu resisténsia militante politika hodi kontra ukun kolonialista nian.
Sira-nia resisténsia no matenek la’os hodi atinje valor ne’ebé ass maibé sira-nia komitmentu diferente hosi sira-nia parte laos atu valoriza deit nu’udar livru biografia. Hosi sira-nia asaun nasaun ne’e hari’i.
Independénsia 100% ejijénsia sira-nian la’os hodi sai graduante (serjana) maibé ema ne’ebé luta ba iha valór justisa, prosperu igual nian. Hosi sira halo ita kontente hodi hela iha nasaun ida-ne’e. Hosi sira hamosu istoria ida iha rai ida-ne’e no liutan ida-ne’e entre sira balun konsege hanoin katak: sei hamosu ema foun ida iha rai ne’ebé ita sama ba.
Istoria universitariu nian hosi uluk to’o ohin loron la seluk mak forsa transforsaun sosiál. O-nia traballu mak transforma mehi malauk ne’e nu’udar O-nia papel. Maibé la fasil hanesan ita menan konpetisaun hodi hetan premiu. La’os mós atu rutina hodi hetan grau ass.
Nune’e hakaber ba O-nia vestuariu no rai didiak O-nia telemovel: tuun bai ha O-nia fatin sorin-sorin nian, iha ne’ebá O sei hasoru povu ki’ik no ki’ak barak ne’ebé triste, injustisa no polítika promesa falsu ataka hela sira. Hamotuk ho sira hodi hamosu resisténsia, tambá moris ne’ebé laihá resisténsia mak moris ne’ebé laiha valór.
Ida-ne’e mak dehan ba O katak muda O-nia kampuz. Labele husik instituisaun burguezia ne’e habosok O, no halo O sai hanesan robot. Hadau tempu ohin nian hodi hamosu perguntas. Ejije O-nia dosente la’os hanorin hodi sai matenek mesak-mesak. Debate ho sira kuandu sira oferese ideia falsu kapitalismu nian.
Universitariu la’os hanesan soldadu ne’ebé simu no la’o tuir deit ordem. Universitariu aprende maduru nian no rasionál: protestu ne’e obrigasaun no deskusaun ne’e obrigatoriu. Kontra kampuz ne’ebé habeik O. Lalika tauk atu protestu tamba ida-ne’e mak prinsipiu lia-los nian.
Brani la’os modál universitariu nian maibé ida-ne’e mak karater universitariu nian.
Tamba ne’e peñor iha O-nia Espiritu katak universitariu la’os hanesan eskursaun. Mai, selu no hakmatek los deit ho disipliña sira. Kuliah tenke hamosu esperiensia valór hodi defende buat ne’ebé justu.
Hosik tiha hanoin falsu ida kona-ba grau nivel akademiku ne’e. No hanoin ba katak la’os O mesak. Aprende lalos katak tenke tuur no hetan deit iha sala laran. Aprende mak sei lori ita hodi hale’u saida mak iha ita-nia sorin-sorin. Aprende nia inisiu mak brani no komitmentu.
Nune’e hanoin ba katak katak universidade la’os atu kadeia imi. Fiar ba katak iha ne’ebá provizoria deit mak ejije imi hodi hamosu rezisténsia sosiál. No hanoin mós katak ema ne’ebé forte mai hosi universidade la’os hosi modal maibé brani hodi resiste ba iha kondisaun aat ne’e.
Espera tempu besik O sei sai nu’udar estudante Universitariu no O rasik mak sei foti dezisaun atu sai saida deit iha futuru ne’ebé sei mai. Esperansa mós katak O sei foti pozisaun ida.
HAKAT IDA BA OIN KA FILA BA ORDEM TUAN!