 |
| Foto: Google |
Fonte Facebook:Racom Maubise Mauloko
INKULTURASAUN
(Parte daruak)
Husi:
D. Carlos Filipe Ximenes Belo,SDB.
INKULTURASAUN
katak hatama fini Evanajellu nian iha kultura Timorense; no lori “valores
Timorenses” hodi hatama ba kultura Kristáun. Valores balu ne’ebé positivu hosi
Timor nia kultura mak: unidade familiar, ema simples, ema kiak, ema haraik aan,
respeitador, respeita ema seluk no ema nia sasán; hatene tulun malu, halo
natar, halo to’os; iha solidariedade tulun malu iha susar laran.
Maibé,
povu Timor mos iha sala balu ka lisan balu ne’ebé la tuir Evangellu:
Problema
ida mak dala barak sarani Timor moris iha dualidade nia laran: iha parte ida,
sira dehan sira ema sarani: ba rona missa, konfessa, komunga; maibé fila ba uma
ka knua, sira halo tuir moris jentiu nian, ka, tuir lisan, adat-istiada knua
nian:
Iha
loron matebian ka finadu, ba missa, ba rate tau ai-funan no sunu lilin ba
matebian sira. Fila ba uma, nahe biti, hatur luhu ka bikan ho hahan, katupa
na’an,; tau tua, malus tabaco, lilin, hein matebian sira nia klamar…atu tun mai
han, hemu, mama malus no no fuma tabaco…Ho inkulturasaun, Uma-Kreda hanorin katak
wainhira sira ida mate, ita reza ba sira, husu missa mate-bian nian, atu nune’e
sira nia klmar bele ba Lalehan. Ema balu dehan katak sarani no fiar NaÃ
Maromak, fiar Igreja, maibé halo sermoinia ko’a manu atu lee manu nia aten;
Sarani
Katóliku ona, maibé ba halo juramentu iha foho ba Rai Na’in, no ba matebian
sira.
Kona
ba lisan hola feto na’in rua ka na’in tolu: Ho Inkulturasaun, Uma Kreda hanorin
katak iha kasamentu kristaun, ema mane ida kaben ho ema feto ida. No Kasamentu
indissolúvel, dehan katak la kotu; sira na’in rua sei hadomi malu too mate.
Iha
kazamentu, mane kaben ho feto ida de’it, no kazamentu tenki metin to’o mate:
Maibé, ohin loron, iha Timor-Leste, buat ida naran divórcio ne’e buras lós: ema
funcionário ida, “sarjana ka doktorandus”, manan osan diak, iha fama, lalais
de’it nia monu iha babeur laran; hanesan uluk Eva tenta Adão, nune’e mos feto
balu tenta mane kabe-nain ona, , atu moris hamutuk ho nia, nune’e mane ne’e
husik feen no oan sira: konsekuensia uma-kain ka famÃlia sarani ida mak ema
destroi/sobu; nune’e mos mane ne’ebé sente katak osan barak ona, ba buka fali
feto kiik i husik lalais nia feen,no oan sira , ba moris hamutuk fali ho feto
kiik ne’ebá.
Iha
tempu uluk, liuliu sékulo XVII no XVII sei iha escravatura. Liurai no dato balu,
aleinde fa’an ai-kemeli no bani been sira faan mos atan sira, mane no feto, ba
ema Makasar, ema Xina sira, ka em Jawa sira.
Iha
Inkulturasuan Uma-kreda hanorin katak ema atan, ema kiak iha sira nia
dignidade. Sira mos Na’i Maromak nia oan. Nai Jezus mate mos ba sira. Ne’e duni
labele trata ema hanesan sasan ka animal, hetok faan tan!
Liurai
no dato balu bobar lia hasoru maluk sira seluk: iha kestaun ruma, sira ba
hasoru amu-lulik: iha amu-lulik nia oin dehan liafuan A; ikus mai iha fali
autoridade (Governador, Administrador ka Chefe do Posto) sira oin dehan B. Iha
ne’e, Uma-kreda hanorin katak ita tenki ser “sincero”: dehan lia los, labele
bosok, labele bobar lia.
Ema
Timor gosta joga: futu-manu, joga karta, kuru-kuru, etc. lakon tempu, la
serbisu, la eduka oan sira.
Eskolante
no foin sa’e barak lakon tempu barak ho Computer, Smarthphone, Internet, FB, la
estuda, la serbisu…Uza tan buat hirak ne’e atu kritika malu hateten aat malu,
hatun malu.
Ho
Inkulturasaun, Uma-kreda hanorin atu serbisu hodi buka osan, buka hahan, eduka
oan sira. Saun Paulo dehan: se mak la serbisu, nia labele han…
Evangellu
hanorin atu respeita ema seluk, maske sira ita nia nia inimigo; Orasaun
Ami-Aman hanorin atu perdua nafatin; no Nain Jezus husu atu ita reza ka harohan
mos ba inimigo sira, no reza ba malu. Maiske ema timor ida iha sala boot, nia
iha direito ba ninia “bom nome”, ba ninia fama: ita labele kritika iha publiku,
no aat liu tan, hateten ema nia sala iha missa laran tan. Caridade (karidade)
mak sei sai ita nia dalan iha momentu ida ne’e.
Neineik,
ho amu-lulik katekista no sarani balu nia hanorin no ezemplu, ema timor oan
barak konverte, sai sarani. Ho Evanjellu no doutrina Uma-kreda buka hametin
sarani timor nia fiar; Adora Maromak ida de’it, laós fiar ba lulik sira..
Doutrina
sarani hanorin ita simu Na’i Jezus nia isin no raan atu hadomi Maromak liu
sasan tomak no hadomi maluk sira hanesan ita-aan rasik. Maibé, tambá ita halo
juramentu hemu ran, ita aproveita atu hatudu ita nia forsa ho burutu, hodi
baku, hakanek, oho maluk timor oan seluk; hemu tiha ran ita ba sunu, sobu maluk
timor nia uma hodi baku-fera estátua ka imajen Na’in Feto no Sagrado Coração
nian. Ida ne’e hatudu katak inkulturasaun iha Timor-Leste seidauk la’o lolós.
Amu lulik sarani ita, fakar bee iha ita nia ulun-fatuk leten; maibé, bee
habokon de’it ita nia fuuk; la tama ba ita nia kakutak, ita nia fuan, ita nia
klamar, ita nia mentalidade no ita nia moris.
Lisboa,
23 de Julho de 2020
Dom
Carlos Filipe Ximenes Belo,SDB