Opini Husi: Povu Maubere
 |
| Foto: Facebook/Espesial |
Moris ki’ak mak kona-ba la iha osan mak sufisiente atu responde ba nesesidade báziku sira inklui ai-han, roupa no uma mahon. Maibe, ki’ak barak liu, la iha osan ne'ebé sufisiente. Besik loron boot sira, hanesan fin do ano, natal, ema barak liu moris ki’ak sira preokupa no nafatin luta atu bele hetan ai-han natoon ba sira nia moris loron loron. Mezmu nesesidade balu la responde tuir ekonomia familiar mak iha, mas ema ki’ak sira balu sempre subar an katak sira nafatin iha moris paz ksolok, dame no domin no nafatin iha esperansa ba moris loloos iha futuru.
Dalabalun, familia ki’ak sira hasoru problema barak, kona-bá nesesidade moris nian la natoon, mas dalabarak, esperensia hatudu domin ne’ebé familia ne’e iha subar an kompara ho ema riku sira. Ema riku sira haskolok, paz, domin, sempre hatudu iha públiku kona-bá sira ekonomia moris hanesan ai-han, hatais, di’ak no seluk mas ema ki’ak sira sempre luta makas liu ba atu iha natoon ai-han ne’ebé sustenta moris familia nian ho espresaun ne’e labele hewai malu.
Organizasaun Banku Mundial deskreve kona-ba ki’ak hanesan tuirmai ne’e:
"Pobreza mak hamlaha. Moris ki’ak mak falta uma mahon. Moras ki’ak, moras no labele haree doutór. Ema ki’ak la iha asesu ba eskola no la hatene lee. Moris ki’ak mak la iha serbisu, ta'uk ba futuru, moris loron ida de'it iha tempu ida deit.
Situasaun ne’e realmente mak akontese, mas iha Timor-Leste seidauk iha kategorizasaun ba moris ki’ak loloos, mezmu hatudu ona liu husi, programa governu kona-bá Uma Kbiit Laek mas ne’e seidauk natoon, tanba sei problema sira kona-bá rai (direitu ba rai) Ezemplu iha Venilale Avo ida moris ho uma at nune’e, Governu hakarak tulun hodi halo uma Kbiit Laek mas, tanba Rai ne’ebé atu halo uma ne’e la’ós avo nian, ikus mai governu la halo no avo ne’e kontinua moris iha sofrimentu nia laran.`
Realidade moris ki’ak iha oin barak, muda husi fatin ba fatin no tempu ba tempu, no deskreve ona iha dalan barak. Dala barak liu, ki’ak mak situasaun ne'ebé ema hakarak halai no hakas an ho laran trsite iha mos kontente. Tan ne'e ki’ak mak apelu ba asaun - ba ema ki’ak no riku sira hanesan - apelu ba mudansa iha mundu atu ema barak liu bele iha hahán ne'ebé natoon, fatin protesaun nian ne'ebé adekuadu, asesu ba edukasaun no saude, protesaun husi violénsia, no lian ida kona-ba saida mak akontese iha sira-nia komunidade."
Aleinde falta osan, ki’ak liu mak la bele partisipa iha atividade halimar nian; la bele haruka labarik sira iha viajen loron ida ho sira-nia kolega eskola ka ba festa aniversáriu; la bele selu ai-moruk ba moras ida. Ne’e mak kustu hotu husi ki’ak. Ema sira ne'ebé barak mak bele selu hahán no uma mahon simplesmente la konsidera despeza sira seluk. Bainhira ema sira-ne'e esklui iha sosiedade laran, bainhira sira ladún edukadu no bainhira sira iha insidénsia moras ne'ebé aas, iha konsekuénsia negativu ba sosiedade. Ita hotu hanoin no selu folin ba ki’ak. Kustu ne'ebé aumenta ba sistema saúde, sistema justisa no sistema seluk ne'ebé fó apoiu ba ema sira ne'ebé moris iha ki’ak, fó impaktu ba ita-nia ekonomia.
Maske iha ona progresu barak iha sukat no analiza ki’ak, Organizasaun Banku Mundial halo hela serbisu barak liután atu identifika, indikadór ba dimensaun ki’ak sira seluk. Servisu ida-ne'e inklui identifika indikadór sosiál sira atu halo monitorizasaun ba edukasaun, saude, asesu ba servisu, vulnerabilidade, no eskluzaun sosial.
La iha razaun ida de'it ba ki’ak, no rezultadu husi ki’ak ne'e la hanesan iha kazu ida-idak. Moris ki’ak la hanesan duni tuir situasaun. Hanoin ki’ak iha Kanada la hanesan ho moris iha ki’ak iha Rusia ka Zimbabwe, ka Iha Timor-Leste Diferensa entre riku no ki’ak iha nasaun ida nia fronteira mós bele boot.
Maske iha definisaun barak, buat ida mak klaru; ki’ak mak problema sosiál ne'ebé kompleksu. Maski k’iak mak define oinsá de’it, ita bele konkorda katak ida-ne'e mak asuntu ne'ebé presiza ema hotu nia atensaun. Importante katak ita-nia sosiedade nia membru hotu serbisu hamutuk hodi fó oportunidade ba ita-nia membru hotu atu hetan paz, Dame no Domin ho fiar metin katak Timor Oan kontinua eziste tane malu no hahí malu ba fini foun nasaun nian.